Dietetyka precyzyjna

ZDROWIE POLAKÓW

Niekorzystne wzorce żywieniowe, niedożywienie i rozprzestrzenianie się chorób dietozależnych są konsekwencjami m.in. poważnych zmian w sposobie produkcji, sprzedaży, marketingu i konsumpcji żywności na całym świecie. Stało się jasne, że w obliczu globalnej syndemii otyłości i innych chorób dietozależnych, niedożywienia i zmian klimatu niezbędne są zmiany przywracające równowagę. Osiągnięto światowy konsensus co do uznania konieczności dalszego rozwoju w sposób zrównoważony, czyli przez optymalne, świadome i odpowiedzialne korzystanie z dostępnych zasobów naturalnych, dóbr i usług na poziomie jednostek, gospodarstw domowych, wspólnot i społeczności lokalnych, środowisk biznesowych, samorządów terytorialnych, rządów krajowych i struktur międzynarodowych. W 2020 roku dodatkowym obciążeniem stała się pandemia COVID-19, która uświadomiła, że należy znacznie więcej uwagi niż dotychczas poświęcić prewencji chorób niezakaźnych aby prawo każdego człowieka do właściwego wyżywienia mogło być respektowane. Związek między dietą a chorobą przewlekłą jest złożony, jego zrozumienie wyznacza zadania dla nauki o żywieniu w obszarze badań obserwacyjnych i epidemiologii żywieniowej oraz w powiązaniu z badaniami zachowań konsumenta. Celem nauki o żywieniu jest poznawanie współzależności między pożywieniem a jego przemianami w organizmie, wpływem na zdrowie, a także promowanie zdrowego stylu życia.

W Polsce wskaźnik przedwczesnych zgonów na 100 tys. mieszkańców wynosi aż 305 (średnia dla UE to 201, Polska jest niestety na 6 miejscu w UE). Przewlekłe choroby niezakaźne wiążą się najczęściej z nieracjonalnym, niezbilansowanym żywieniem oraz niewłaściwą jakością zdrowotną spożywanej żywności. Choroby te dotyczą większości populacji Polaków: otyłość 6.5 mln osób (w 2035 – 9 mln), nadwaga 54% populacji; choroby układu sercowo-naczyniowego są przyczyną 52% wszystkich przedwczesnych zgonów w Polsce (z powodu miażdżycy umiera rocznie 32 tys. osób), nadciśnienie tętnicze ma 8.4 mln osób, a na zawał umiera rocznie 100 tys. osób; nabyte choroby metaboliczne – 10-15 mln Polaków; alergie – 7 milionów osób. Wdrożenie zasad racjonalnego żywienia będzie miało kluczowe znaczenie dla podniesienia stanu zdrowia Polaków, szczególnie w zakresie profilaktyki/leczenia  metabolicznych chorób przewlekłych. Dlatego w polityce wyżywienia ważne miejsce powinien zająć rozwój nauki o żywieniu człowieka oraz upowszechnianie wiedzy na temat prawidłowego żywienia, wartości odżywczej w tym bioaktywnych składników żywności zarówno wśród jej producentów, jak i konsumentów.

 

REKOMENDACJE DIETETYCZNE

W 2016 roku Instytut Żywności i Żywienia (obecnie NIZP-PZH) znowelizował piramidę z 2009 roku wraz z zasadami racjonalnego żywienia osób dorosłych. W 2020 roku opracowano także Talerz Zdrowego Żywienia. Modele te są najprostszym i zwięzłym sposobem wyrażenia zasad prawidłowego żywienia. Piramida Żywienia i Aktywności Fizycznej jest odpowiedzią na zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), których ideę można przedstawić ,,mniej cukru, soli i tłuszczu, więcej błonnika’’. Eksperci Instytutu Żywności i Żywienia pod kierownictwem prof. Mirosława Jarosza opracowali również zalecenia żywieniowe wraz z opracowaniem graficznym w formie Piramidę Zdrowego Żywienia i Stylu Życia dla dzieci i młodzieży oraz Piramidy Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej dla osób w wieku starszym. Piramida żywienia to graficzny opis odpowiednich proporcji różnych grup produktów spożywczych – im wyższe piętro piramidy, tym mniejsza ilość i częstość spożywanych produktów z danej grupy żywności. Zalecenia te są skierowane do osób zdrowych, a ich realizacja daje szanse na zdrowe i długie życie.

Rekomenduje się spożycie 4-5 posiłków w regularnych odstępach czasu co 3-4 godziny. Zwyczaj ten przyczynia się do ograniczenia ilości przekąsek oraz ułatwia utrzymanie prawidłowych poziomów cukru we krwi. Powinno wybierać się różnorodne, nieprzetworzone produkty żywnościowe i starać się je spożywać regularnie o stałych porach.

Ostatnie badania wskazują, że warzywa i owoce powinny być podstawą żywienia. Dostarczają wielu cennych składników – witamin, składników mineralnych, polifenoli i w istotny sposób zmniejszają zachorowalność i umieralność na choroby układu krążenia, cukrzycę, nowotwory. Dlatego też warzywa i owoce znajdują się u podstawy opracowanej piramidy w 2016 r dla osób dorosłych, a w opracowanym w 2020 r. Talerzu żywieniowym – stanowią połowę talerza – symbolizującego główne posiłki, które spożywamy w ciągu dnia. Warzywa powinny stanowić 3/4 , a owoce – 1/4 w spożywanych proporcji w ciągu dnia.

Na kolejnym piętrze piramidy znajdują się produkty zbożowe zalecane jako składnik większości posiłków. Rekomenduje się szczególnie pieczywo pełnoziarniste, ryż brązowy, makaron razowy i kasze m.in. gryczaną, jęczmienną, które są bogatsze w składniki pokarmowe. Produkty zbożowe pełnoziarniste zajmują ¼ objętości Talerza Zdrowego Żywienia. Bardzo ważną grupą produktów spożywczych znajdujących się na kolejnym szczeblu piramidy jest mleko i produkty mleczne. Zaleca się spożywanie co najmniej 2 dużych szklanek mleka, które można zastąpić jogurtem, maślanką i częściowo serem.

Nad produktami mlecznymi w piramidzie znajdują się: mięso, ryby, jaja, rośliny strączkowe. Rekomenduje się aby spożywanie mięsa zwłaszcza czerwonego i przetworzonych produktów mięsnych ograniczać do 0,5 kg/tydzień. Należy wybierać chude gatunki mięsa, najlepiej drobiowe, a w mniejszych ilościach chude mięso wieprzowe i wołowe. Zalecanym zamiennikiem mięsa są rośliny strączkowe, spożywane 1-2 razy w tygodniu. Mięso można również zastąpić jajami bogatymi w wiele cennych składników. Ryby zwłaszcza morskie powinny być spożywane minimum 2 razy w tygodniu.

Mleko i produkty mleczne, mięso, ryby, jaja i rośliny strączkowe stanowią kolejną/ostatnią ćwiartkę Talerza Zdrowego Żywienia. To produkty dostarczające przede wszystkim białka, należy je spożywać naprzemiennie dbając o różnorodność na talerzu.

Na szczycie piramidy umieszczone są tłuszcze. Warto zwrócić uwagę jakie tłuszcze powinny znaleźć się w codziennej diecie. Powinny to być tłuszcze roślinne np. olej rzepakowy lub oliwa – oraz orzechy. Rekomenduje się ok. 2 porcji tłuszczów do spożycia w ciągu dnia, najlepiej w postaci surowej, jako dodatek do surówek czy innych potraw.

U boku piramidy znajdują się produkty, które należy eliminować z diety, lub znacznie ograniczać, np. cukier, słodycze, sól. W miarę możliwości sól należy zastępować ziołami. Proponuje się zwiększać spożycie wody, herbaty, kawy. Należy pić wodę w ilości ok 1,5 litra dziennie.

 

PROFILAKTYKA ZDROWIA: AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA, CZYNNIKI BEHAWIORALNE

Instytut Edukacji Żywieniowej i Stylu Życia Profesora Jarosza opublikował rozszerzoną definicję piramidy żywieniowej[1]. Nazwano ją Piramidą Żywienia i Stylu Życia, obejmując tym samym swoim przekazem wszystkie najważniejsze elementy stylu życia, łącznie z żywieniem. Badania naukowe ostatnich lat nie pozostawiają wątpliwości, że sama piramida żywienia daje małą szansę na zdrowe i długie życie. Stosowanie się do podstawowych zasad zdrowego żywienia w celu uniknięcia nadwagi i otyłości, cukrzycy, chorób układu sercowo-naczyniowego, nowotworów złośliwych, demencji czy osteoporozy jest mało skuteczne, jeśli w naszym codziennym życiu nie będziemy jednocześnie dbali o sześć pozostałych czynników związanych ze stylem życia. Należą do nich:

• ruch,
• szeroko rozumiana aktywność: fizyczna, społeczna i zawodowa,
• przyjazne relacje międzyludzkie, bliskość kochanych osób,
• otwartość na zmiany i ich akceptacja,
• ciągła edukacja, nabywanie nowych umiejętności oraz nauka radzenia sobie ze stresem,
• odpowiednio długi, dobrej jakości sen.

Wymienione czynniki decydują bowiem o naszym łaknieniu i zapotrzebowaniu na energię oraz makro- i mikroskładniki. Regulują metabolizm i działanie hormonów w naszym organizmie, wpływają na usuwanie uszkodzonych komórek, regenerację mózgu i pozostałych narządów, a także na sprawność naszego układu odpornościowego. Wykazano, że mają one również istotny wpływ na długość telomerów tj. końcówek naszych chromosomów, w największym stopniu decydujących o naszym zdrowiu i długości życia. W uproszczeniu można je nazwać komórkowymi markerami naszej kondycji zdrowotnej.

Znaczny przyrost masy ciała ludzi nie tylko w Polsce, ale także w innych krajach europejskich, który można zaobserwować w okresie pandemii koronawirusa jest najlepszym dowodem na to, że zdrowe żywienie to nie wszystko. Brak ważnych elementów stylu życia doprowadził do częstszego występowania nadwagi i otyłości oraz jej powikłań. Aż 42 proc. Polaków wg badania IPSOS przytyło o ok. 6 kg. Jak pokazują analizy, jest to spowodowane: zmniejszeniem aktywności fizycznej, przewlekłym stresem, ograniczeniem kontaktów międzyludzkich i aktywności zawodowej, nadmiernym korzystaniem z urządzeń elektronicznych powodujących zaburzenia snu (zarówno długości, jak i jego jakości) oraz zaspakajaniem tzw. głodu emocjonalnego. Dlatego myśląc o zdrowiu i planując zdrowe, długie życie, bardzo ważne jest, abyśmy zadbali o naszą codzienność, czyli o wszystkie czynniki stylu życia.

 

DIAGNOSTYKA PRECYZYJNA

W minionej dekadzie nastąpił znaczący rozwój nowej nauki o żywności i żywieniu zestawionej z biologią molekularną: nutrigenomiki, nutriepigenetyki, nutrimetabolomiki i nutrilipidomiki. Nutrigenomika jest nauką zajmującą się wpływem bioaktywnych składników diety na ekspresję genów oraz uwarunkowanymi genetycznie różnicami w reakcjach organizmu na składniki pokarmowe obecne w codziennej diecie. Przedmiotem zainteresowania nutrigenomiki jest badanie zależności między żywieniem a odpowiedzią organizmu na poziomie ekspresji genów. Znajomość tych mechanizmów i indywidualnych uwarunkowań genetycznych pozwoli w przyszłości projektować dietę i żywność funkcjonalną przeznaczoną dla określonych populacji lub pojedynczych osób. Techniki genomiczne mogą sprzyjać rozwojowi dziedziny zajmującej się żywnością funkcjonalną, która pozwala (WHO Statistical Information System, 2009) korzystnie zmieniać ekspresję genów poszczególnych osobników (Kersten, 2008) oraz wprowadzić „odżywianie spersonalizowane”, w którym ilość przyjmowanych składników odżywczych jest zoptymalizowana w oparciu o indywidualny profil genetyczny tak, aby ograniczyć ryzyko wystąpienia chorób oraz/lub ulepszyć ogólną efektywność diety.

Rozwój diagnostyki precyzyjnej wykorzystującej najnowsze osiągnięcia nauk „omicznych” oraz analityki opartej o panel kilkudziesięciu biomarkerów pozwala na zdefiniowanie dość precyzyjnego indywidualnego profilu zdrowotnego i opracowanie spersonalizowanych rekomendacji żywieniowych.

 

OŚWIADCZENIA ŻYWIENIOWE I ZDROWOTNE

Składniki bioaktywne, mające korzystny wpływ zdrowotny (własności odżywcze) mogą być komunikowane konsumentom poprzez 3 podstawowe typy oświadczeń:

„Oświadczenie żywieniowe” oznacza każde oświadczenie, które stwierdza, sugeruje lub daje do zrozumienia, że dana żywność ma szczególne właściwości odżywcze ze względu na:

1. energię (wartość kaloryczną), którą:
   • dostarcza,
   • dostarcza w zmniejszonej lub zwiększonej ilości,
   • lub nie dostarcza,
2.  lub substancje odżywcze lub inne substancje,
   • które zawiera,
   • które zawiera w zmniejszonej lub zwiększonej ilości,
   • lub których nie zawiera.

„Oświadczenie zdrowotne” oznacza każde oświadczenie, które stwierdza, sugeruje lub daje do zrozumienia, że istnieje związek pomiędzy kategorią żywności, daną żywnością lub jednym z jej składników, a zdrowiem.

 „Oświadczenie o zmniejszaniu ryzyka choroby” oznacza każde oświadczenie zdrowotne, które stwierdza, sugeruje lub daje do zrozumienia, że spożycie danej kategorii żywności, danej żywności lub jednego z jej składników znacząco zmniejsza jakiś czynnik ryzyka w rozwoju choroby dotykającej ludzi.

[1] https://instytutjarosza.pl/piramidy-zywienia-i-stylu-zycia-profesora-jarosza/